Η τεχνολογική μεγαμηχανή ως εργαλείο κυριαρχίας

O Λουίς Μάμφορντ ήταν αμερικανός στοχαστής, ένα εξαιρετικά οξύ και πολύπλευρο μυαλό του 20ου αιώνα. Από τους τελευταίους οικουμενικούς στοχαστές που κινούνταν με άνεση στους τομείς της κοινωνιολογίας, της ιστορίας , της τέχνης, της επιστήμης, της θρησκείας, της τεχνολογίας, χωρίς να απομακρύνεται από την καθημερινότητα του ανθρώπου.

Ταξίδεψε αρκετά, ιδιαίτερα στην Δυτική Ευρώπη και ανατέμνει άριστα τον δυτικό κόσμο και τις ολοκληρωτικές παρεκκλίσεις του. Αγωνίστηκε εναντίον του ναζισμού και της ατομικής βόμβας, εναντίον του μακαρθισμού και του πολέμου στο Βιετνάμ. Η εναντίωσή του στην περιβαλλοντική υποβάθμιση που προκάλεσε η τεχνολογική κυριαρχία του βιομηχανισμού, το αυτοκίνητο και ο ανορθολογικός μαζικός σχεδιασμός των πόλεων τον συγκαταλέγει και στους διανοητές της οικοσυστημικής-οικολογικής σκέψης.

Η μεγάλη συμβολή του όμως είναι η μελέτη του πάνω στην κυριαρχία του μηχανικού-τεχνολογικού κόσμου, έναντι του πολύπλευρου εαυτού του ανθρώπου. Η υπερίσχυση της τεχνικής ως ύβρη, με την ταυτόχρονη υποβάθμιση της θεώρησης του ανθρώπου ως συσσωρευμένη κουλτούρα και ολότητα. Ο ορισμός της Μεγαμηχανής, από τον Μάμφορντ, περιέγραφε την υλικοτεχνική οργάνωση της ισχύος και της εξουσίας μέσα από την ανθρώπινη οργάνωση που δημιούργησε τις πυραμίδες της Αιγύπτου και έφτανε μέχρι την ατομική βόμβα. Εντοπίζει την αρχή της πλοκής αυτής, από την στιγμή που ο δυτικός πολιτισμός, εξοντώνει τη σοφία των προηγούμενων πολιτισμών και βαφτίζει ως νέο μεταφυσικό ιδεώδες την «κατάκτηση της φύσης» και την διαρκή επέκταση. Στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, η πραγματικότητα αυτή ορίζει ως πραγματικότητα ότι είναι μηχανικά και υλικά αποδεκτό και «ορατό», θεωρώντας την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη ως κοσμοεικόνα μιας συνεχώς ανανεούμενης μηχανής.

Ως συστατικό στοιχείο για την κατασκευή των μεγαμηχανών και την συνακόλουθη κυβερνητική ισχύ τους, προσδιόρισε τους «Άιχμανς»(Eichmanns), από το Άντολφ Άιχμαν τον ναζιστικό αξιωματούχο που οργάνωσε την υλικοτεχνική υποστήριξη για το Ολοκαύτωμα. Οι Άιχαμανς είναι οι άνθρωποι που είναι διατεθειμένοι να υλοποιήσουν του στόχους της μεγαμηχανής της ισχύος, αδιαφορώντας για οποιοδήποτε ηθικό όριο.

Θα προσθέταμε ως θεμελιώδη θεωρητική ανακάλυψη του Μάμφορντ, την παραδοχή ότι το μηχανικό ρολόι – τον οποίο αναπτύχθηκε από τους μοναχούς του Μεσαίωνα – και όχι η ατμομηχανή υπήρξε ο πρόγονος της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Η μελέτη του αυτή, εντάσσεται στο ευρύτερο πεδίο σκέψης του, εντός του οποίου μας δείχνει ότι δεν πρέπει να υπάρχει μια μονόπλευρη κυριαρχία του Προμηθεϊκού μύθου. Ο άνθρωπος, στο πέρασμα των χιλιετιών, άρχισε να κατασκευάζει σε πολύ μεταγενέστερο χρόνο, τον τεχνικό πολιτισμό και τα εργαλεία. 

Όμως είναι τα σύμβολα που εξανθρώπισαν τον άνθρωπο για να εκφράσει και να εμπλουτίσει ουσιαστικές στιγμές του. Ο άνθρωπος πρωταρχικά κατασκεύασε εικόνες και διαμόρφωσε την γλώσσα του και πολύ μετά κατασκεύασε εργαλεία. Παρ’όλη την πραγματικότητα αυτή, ο Homo Faber  (ο άνθρωπος μηχανή-κατασκευαστής), θα κυριαρχήσει σχεδόν ολοκληρωτικά έναντι του σκεπτόμενου ανθρώπου, Homo Sapiens.

Το «έγκλημα» του Γαλιλαίου

Ας διαβάσουμε πως περιγράφει το… έγκλημα, ο Μάμφορντ: «Μα στην πραγματικότητα, ο Γαλιλαίος διέπραξε ένα έγκλημα πολύ βαρύτερο από αυτά που του καταλόγισαν οι αξιωματούχοι της Εκκλησίας. Γιατί το πραγματικό του έγκλημα ήταν ότι αντάλλαξε την ολότητα της ανθρώπινης εμπειρίας, όχι απλώς τα συσσωρευμένα δόγματα και θεωρίες της Εκκλησίας, με το μικροσκοπικό κομμάτι που μπορεί να παρατηρηθεί σε ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα και να ερμηνευτεί με ορολογία μάζας και κίνησης, ενώ αρνήθηκε τη σημασία των αδιαμεσολάβητων πραγματικοτήτων της ανθρώπινης εμπειρίας, των οποίων μόνον ένα διυλισμένο ιδεολογικό παράγωγο είναι η επιστήμη.

(…) Ο Γαλιλαίος, με κάθε αθωότητα, είχε παραιτηθεί από τα ιστορικά πρωτοτόκια του ανθρώπου, την αξιομνημόνευτη και αναθυμούμενη εμπειρία του ανθρώπου, κοντολογίς, τη συσσωρευμένη κουλτούρα του. 

(…) Το χειρότερο ήταν ότι ο Γαλιλαίος εισήγαγε έναν δυισμό ανάμεσα στον αντικειμενικό και τον υποκειμενικό κόσμο που ήταν ακόμα πιο χονδροειδής από αυτόν που είχε επιβάλλει το χριστιανικό δόγμα χωρίζοντας το επουράνιο, το τέλειο και αιώνιο, από το γήινο, το ατελές και το αμαρτωλό. Γιατί τουλάχιστον ο υποκειμενικός Παράδεισος του χριστιανού έγινε λειτουργικό μέρος της καθημερινής του ζωής, έγινε ορατός σε έξοχες εκκλησίες και καθεδρικούς ναούς, φιλανθρωπίες και κοινοτικές γιορτές. (…) Στη νέα επιστημονική διανομή ρόλων δεν χωρούσε ο οργανικός κόσμος και βέβαια ο άνθρωπος. Όλες οι ζωντανές μορφές πρέπει να εναρμονιστούν με τη μηχανική κοσμοεικόνα λιώνοντας, κατά κάποιο τρόπο, και χυνόμενες σε νέο καλούπι για να συμμορφωθούν σε ένα τελειότερο μηχανικό πρότυπο. Γιατί η μηχανή από μόνη της ήταν η αληθινή ενσάρκωση της νέας αυτής ιδεολογίας (…) Μόνο απορρίπτοντας την οργανική πολυπλοκότητα, καθαρίζοντάς την με αφαίρεση και τη νοητική αποστείρωση, βγάζοντας εσωτερικά όργανα του ανθρώπου και τυλίγοντας τα υπολείμματα σε ένα ιδεολογικό σάβανο μούμιας, μπόρεσε να γίνει ο άνθρωπος τόσο άψογος και τελειωμένος – από όλες τις απόψεις τελειωμένος! – όσο τα νέα μηχανικά του τεχνήματα. Για να λυτρωθεί από το οργανικό, το αυτόνομο και το υποκειμενικό, ο άνθρωπος πρέπει να μετατραπεί σε μηχανή ή ακόμα καλύτερα, να γίνει αναπόσπαστο μέρος μιας ευρύτερης μηχανής…

Από το βιβλίο: Ο Μύθος της μηχανής / Το πεντάγωνος της Ισχύος – Λουίς Μάμφορντ – Εκδόσεις Νησίδες 2005.

Δημήτρης Ναπ.Γ