Alain Finkielkraut – La défaite de la pensée

Τίτος Χριστοδούλου

O πολιτισμός ως καλλιέργεια. Όπως λέμε φυτοκαλλιέργεια, βαμβακοκαλλιέργεια, μονοκαλλιέργεια; Ίσως και βακτηριοκαλλιέργεια. Εννοούσαμε κάποτε ως ‘καλλιέργεια’ την πνευματική καλλιέργεια, την ζωή του πνεύματος. Σήμερα, στην μηχανοκρατούμενη εποχή μας, της όμοια μηχανιστικής, αναλυτικά εξομοιωτικής κι εμπορευματικής κοινωνίας όπου η γνώση εννοείται ως δύναμη με σκοπό τον έλεγχο εννοούμενο ως προαγωγή συμφερόντων και μάλιστα μέσα από την πειθήνια αποδοχή τους από τους ελεγχομένους, καλλιέργεια σημαίνει, πιο κοντά στην κυριολεξία του όρου, την ελεγχόμενη εμφύτευση, διάδοση, εμπέδωση, νοηματοδότηση κι αξιοδότηση, εμπορευματοποιημένων κι αυτών στην κατασκευή και ‘πώλησή’ των, προκάτ ιδεών και συμπεριφορών.

Η ζωή της καλλιέργειας (ως πνεύματος), ζεί τον θάνατό της ως ‘καλλιέργεια της ζωής’. Των αλλοτριωμένων συμπεριφορών ως μορφών ‘έκφρασης’ που νομίζει εαυτήν ελεύθερη επειδή μπορεί να επιλέξει τί να αγοράσει από το συγκεκριμένο (ήδη λογοκριμένο) πλήθος προϊόντων από το δεδομένο ράφι: την ‘βιτρίνα’ της ελευθερίας μας. Στα πωλούμενα και η σκέψη ότι είμαστε ελεύθεροι, στην συσκευασία ‘Ελευθερία της Σκέψης’. Στα ψιλά του πακέτου, τα νούμερα Ε των συντηρητικών της αγοραίας, από μια χειραγωγούσα ‘line production’ ιδέας, ή σκέψης, της ελευθερίας της σκέψης. Feel free, drink Coka Cola, υποβάλλουν οι διαφημίσεις. ‘Σπουδή ή τσάπα’, προειδοποιούσαν το δύστροπο παιδί οι γονείς, κάποτε. Σήμερα, καλλιεργημένοι με αυτή, την κυριολεκτική πάντα έννοια της ‘μαζικής’, μάλιστα ‘καλλιέργειας’, κοιτούμε εν σπουδή να… τσαπιζόμαστε!

H Χάννα Αρέντ συνόψισε την αριστοτελικά αξιοδοτούμενη πνευματική ζωή της, την κριτική δραστηριότητα του λόγου της, στο τελευταίο της βιβλίο ‘Life of the Mind’, ‘Η Ζωή του Πνεύματος’. Πολιτισμολόγοι, κοινωνιολόγοι, εθνολόγοι κι αρχαιολόγοι εισάγονται στην επιστήμη τους, ως ‘επιστήμες του ανθρώπου’, με τον ορισμό: ‘πολιτισμός είναι οι τρόποι ικανοποίησης των δευτερογενών αναγκών που επιγεννώνται από την ικανοποίηση των πρωτογενών αναγκών’. Τον θυμόμαστε ακόμη τον εισαγωγικό ορισμό, στο μάθημα Εισαγωγής στην Αρχαιολογία, του Λαμπρινουδάκη, στο Αθήνησι, το 1976. Πολιτισμός δηλαδή είναι η επιστημονική περιγραφή, αντικειμενική και καθαρή αξιών, της κοινωνικής και ‘πολιτισμικής’ συμπεριφοράς, των αξιοδοτήσεων δηλαδή, των μελών μιας κοινωνίας. Ό,τι σήμερα ονομάζουμε ‘culture’, κουλτούρα. Το να φορέσεις μπότες για να μην παγώνουν τα πόδια σου ονομάζεται ‘ικανοποίηση πρωτογενών αναγκών’. Το να επιδιώξεις (για πολλούς και ως ‘σκοπός ζωής’) οι μπότες να είναι Gucci, αυτό, σήμερα, ονομάζεται κουλτούρα, πολιτισμικές αξίες.

Τις επιστήμες της συμπεριφοράς απεστράφη η φιλόσοφος της πράξης, ως ελεύθερης, πολιτικής έκφρασης, η Χάννα. Αρέντ, στο ‘Η Ανθρώπινη Κατάσταση’ της, κρίνοντας ότι αντιπροσωπεύουν την διαστροφή του διαφωτισμού, σήμερα, ως επιστημονικά εκφρασμένου ελέγχου του ανθρώπου, τον ευτελισμό του σε μαζικές εξηγήσεις. Την αναγωγή του πολιτισμού στην κατασκευή συμπεριφορών κατήγγειλε ως ‘Ήττα της Σκέψης’ ο Γάλλος φιλόσοφος δοκιμιογράφος, Alain Finkielkraut. Αγοραίων, δηλαδή αγοραστικών συμπεριφορών. Εκεί που ως ‘culture’ (με γαλλικό accent εδώ), εννοούσαμε την ζωή της σκέψης, την ζωή του πνεύματος, μια σειρά όλη δραστηριοτήτων σήμερα επιδέχονται μια εύκολη πολιτισμική αναγωγή ως ‘πολιτισμικές’, ως ‘culturelle’.

Ευκολάκια: γιατί να λιώσεις στα βιβλία για να εντρυφήσεις, να τριβείς στα σκοτεινά κείμενα του πολιτισμού, όταν μια ολόκληρη κοινωνία των σημάτων της κατανάλωσης και του πολιτισμού ως κατανάλωσης των σημείων, της σημειολογίας της κατανάλωσης, σου επιτρέπει, επιλέγοντας τις κατάλληλες μπότες, να γίνεις ο ίδιος… ‘δημιουργός’ πολιτισμού, φορέας (κυριολεκτικά) και προαγωγός (….πάλι κυριολεκτώντας) πολιτισμού; Δηλώνει, δηκτικά, ο Finkielkraut: A condition qu’elle porte la signature d’un grand styliste, une paire de bottes vaut Shakespeare: ‘υπό τον όρο να φέρουν την υπογραφή ενός διασήμου στυλίστα, ένα ζευγάρι μπότες αξίζουν όσο ένας Σαίκσπηρ’… Πώς φτάσαμε εδώ; Στην μετανεωτερική εποχή μας, εμπεδώνεται ένας σχετικισμός, ένας όμοιος θαυμασμός για τον Βασιλέα Ληρ και τον Αστερίξ… ένα πιασάρικο διαφημιστικό σλόγκαν με ένα στίχο του Αpollinaire, ο ρυθμός μιας ροκ μπάντας με τον Duke Ellington, ένα χορταστικό ποδοσφαιρικό ματς όσο ένα μπαλλέτο της Pina Bausch, ένα καθιερωμένο μηντιακό τζιγκλ ή σποτάκι αξίζει (δηλαδή: πουλάει) όσο ο Wagner ή ο Verdi (…).

Και συμπεραίνει ο Finkielkraut, πάντα στο La défaite de la pensée: ‘Κάτω από το εξισωτικό μάτι της επιστήμης οι ιεραρχίες καταργούνται, κάθε κριτήριο διάκρισης εξαναγκάζονται να ομολογήσουν την αυθαιρεσία τους. Κανένα όριο δεν ξεχωρίζει πια τα αριστουργήματα από τα πιασαδόρικα της σειράς. (Υπό τις ερμηνευτικές αρχές του δομισμού) η ίδια θεμελιακή δομή, τα ίδια θεμελιακά στοιχεία βρίσκονται (κι ‘εξηγούν’) στα μεγάλα μυθιστορήματα ( η μεγαλωσύνη των οποίων αποδίδεται σε απομυστικοποιητικές επεξεργασίες) και σε πληβειακές μορφές αφήγησης (τα… Άρλεκιν). « sous l’œil égalisateur de la science, les hiérarchies sont abolies, tous les critères de discrimination sont contraints d’avouer leur arbitraire : nulle barrière ne sépare plus les chefs d’œuvre du tout-venant ; la même structure fondamentale, les mêmes traits généraux et élémentaires se retrouvent dans les « grands » romans (dont l’excellence est désormais assortie de guillemets démystificateurs) et dans les formes plébéiennes de l’activités narrative.

Προβλέπει, δυστοπικά, σε μια πολιτική στροφή του επιχειρήματός του, έναν Δυτικό άνθρωπο εσωστρεφή, ατομιστή και δειλό, ένα ‘ζόμπι’, μπροστά σ’ έναν Τρίτο Κόσμο όλο και πιο επιθετικό, που προωθεί ασυζητητί (και ‘φανατικά’) τις προλήψεις του, κάτω από το εξισωτικό ένδυμα της αυτοεπιβληθείσας κι αυτοφιμωτικής στην Δύση φιλοσοφίας των ‘μή-διακρίσεων’ και της απόρριψης κάθε υπόνοιας Δυτικοκεντρισμού. Κι η εποχή των Φώτων ομοιάζει σαν να κλείνει σβήνοντας τα φώτα: όπου όλα αξίζουν το ίδιο, τίποτα πια δεν φαίνεται να αξίζει…